"Sự thật, lẽ phải và ngọn bút" của Hồ Quang Lợi: Tiếng nói thao thiết về nghề báo

“Dù viết để tôn vinh cái tốt, cái thiện hay viết để đấu tranh chống cái xấu, cái ác thì sứ mệnh của người cầm bút vẫn là làm cho niềm tin vào sự thật và lẽ phải luôn là ánh sáng trong cuộc đời này”.

Nhà báo Hồ Quang Lợi đã viết như thế trong cuốn sách Sự thật, lẽ phải và ngọn bút (NXB Hà Nội), như một chiêm nghiệm sâu sắc về những giá trị cốt lõi, bất biến của nghề báo. Khẳng định này càng trở nên thấm thía và giàu ý nghĩa khi cuốn sách này được ra mắt đúng dịp kỷ niệm 100 năm Ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam (21/6/1925 - 21/6/2025).

Từ “một thế kỷ chiến đấu vì đất nước và nhân dân”…

Mở đầu sách, tác giả Hồ Quang Lợi đưa tới độc giả một bài viết mang tính luận đề: Một thế kỷ chiến đấu vì đất nước và nhân dân. Đây là một tổng kết sắc sảo, cô đọng, mở ra chiều dài lịch sử và tầm vóc của nền Báo chí Cách mạng Việt Nam qua tròn một thế kỷ.

“100 năm trước, ngày 21/6/1925, báo Thanh Niên do lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc sáng lập xuất bản số đầu tiên, đánh dấu sự ra đời của nền Báo chí Cách mạng Việt Nam” - ông khẳng định - “Từ dấu mốc lịch sử đó, đội ngũ Báo chí Cách mạng Việt Nam đã có một thế kỷ chiến đấu vẻ vang, luôn đồng hành cùng đất nước và dân tộc, xứng đáng là lực lượng nòng cốt, tiên phong trên mặt trận tư tưởng - văn hóa, có những cống hiến xuất sắc trong sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc, xây dựng, bảo vệ và phát triển đất nước”.

Từ nền tảng tổng kết, nhà báo Hồ Quang Lợi khẳng định hệ giá trị nền tảng của báo chí cách mạng trên cơ sở những phân tích thấu đáo, những kiến giải mang tính định hướng.

Trước hết, về hệ giá trị, ông nhấn mạnh: “Nói đến báo chí là nói đến chức năng làm rõ sự thật, sứ mệnh bảo vệ lẽ phải và công lý. Tuy nhiên, khi bảo vệ lẽ phải và công lý, báo chí không chỉ có tính chiến đấu mà còn phải nêu cao tính nhân văn”.

Từ quan niệm nền tảng này, tác giả lần lượt đặt ra những vấn đề thiết thân với báo chí đương đại: đạo đức nghề nghiệp, văn hóa báo chí, kinh tế báo chí, chuyển đổi số, báo chí kiến tạo… Dù không mới, nhưng những vấn đề này luôn mang tính cấp thiết và đòi hỏi được nhìn nhận một cách toàn diện, đồng bộ nếu muốn báo chí tiếp tục làm tròn sứ mệnh trong bối cảnh nhiều thay đổi.

Ngay ở bài viết mở đầu, Hồ Quang Lợi đã cho thấy tầm vóc của một cây bút lão luyện: sắc bén trong lý trí, lắng sâu trong cảm xúc, và luôn đầy ắp sự thấu hiểu với nghề. Đáng nói, bên cạnh các phân tích mang tính lịch sử, ông còn trực tiếp đề cập đến nhiều vấn đề thời sự đang tác động trực diện đến hoạt động báo chí hiện nay. Đơn cử, là câu chuyện tinh gọn tổ chức trong toàn hệ thống chính trị, dẫn tới việc sáp nhập hoặc kết thúc hoạt động của một số cơ quan báo chí. 

Bằng thái độ trách nhiệm và cái nhìn nhân văn, ông viết: “Đây là lúc cơ quan báo chí, các cấp hội nhà báo, anh em đồng chí đồng nghiệp nên dành sự quan tâm ấm áp thiết thực cho những nhà báo, hội viên chịu tác động không mong muốn của việc sáp nhập, tinh gọn bộ máy, để ai cũng có thể cảm thấy tự hào vì những năm tháng đã lao động cống hiến cho sự nghiệp báo chí, thay vì cảm giác chua chát và hẫng hụt”.

Nhìn rộng ra, nhà báo này còn đặc biệt nhấn mạnh: “Báo chí Việt Nam và thế giới đang trải qua một cuộc chuyển mình mạnh mẽ, sâu sắc chưa từng có về phương thức làm nghề, nhưng đạo đức nghề báo, lý tưởng làm nghề, tâm thế làm nghề của người người làm báo cách mạng thì không thể khác. Chúng ta làm nghề để bảo vệ công lý và lẽ phải, làm nghề vì lợi ích của đất nước và nhân dân”.

Như vậy, ngay từ bài mở đầu, Sự thật, lẽ phải và ngọn bút đã hé lộ một hành trình tư tưởng và trách nhiệm xuyên suốt. Đó là nơi ngọn bút Hồ Quang Lợi luận bàn những vấn đề căn cốt của báo chí bằng những trang viết minh triết và những con chữ thấm đẫm sự thấu cảm với nghề.

Đến những vấn đề cốt lõi của nghề báo hôm nay 

Đọc Sự thật, lẽ phải và ngọn bút, ta thấy có đến 7/8 chương tác giả đề cập trực tiếp đến các vấn đề cốt lõi nhất, cấp thiết nhất, thời sự nhất của báo chí Việt Nam hiện đại. Mỗi chương là một tiếng nói thao thiết, một góc nhìn thấu đáo về những vấn đề cốt lõi làm nên giá trị của nghề báo giữa thời cuộc đầy biến động.

Chẳng hạn, Chương 2, Tâm thế người cầm bút, nhấn mạnh đến tinh thần dấn thân, sự tỉnh thức và trách nhiệm xã hội mà người làm báo cần gìn giữ. Từ đó, chương 3, Ánh sáng nhân văn, khẳng định quan điểm: “Nhân văn là con đường vào trái tim công chúng. Chỉ có những ngọn bút chính trực và nhân văn mới truyền tỏa được ánh sáng văn hóa báo chí”. Tinh thần này được đào sâu ở chương 4, Đạo đức báo chí, nơi những chuẩn mực nghề nghiệp được phân tích như một trụ cột giữ gìn niềm tin công chúng. Từ đạo đức, tới chương 5, Mạnh hơn bảo kiếm, khẳng định sức mạnh của báo chí nằm ở khả năng chạm đến sự thật, bảo vệ lẽ phải và can đảm cất lên tiếng nói trước những bất công của đời sống.

Mạch suy tư này tiếp tục lan tỏa trong chương 6, Đồng hành cùng thắng, với một cái nhìn sâu sát về vai trò chủ động của báo chí trong việc đồng hành và thúc đẩy những chuyển biến tích cực trong xã hội, thay vì chỉ đứng ngoài quan sát. Sang chương 7, Mạng xã hội, AI và báo chí, tác phẩm thẳng thắn đề cập đến những thách thức công nghệ mới, từ mạng xã hội đến trí tuệ nhân tạo, qua đó đặt ra yêu cầu đổi mới tư duy làm báo nhưng vẫn giữ vững bản chất và giá trị nghề nghiệp.

Khép lại sách ở chương 8, Trái tim và ngọn lửa, như một điểm lặng đầy cảm xúc. Những chân dung người làm báo huyền thoại hiện lên không chỉ như biểu tượng nghề nghiệp, mà còn như những ngọn lửa truyền cảm hứng, giữ sáng mãi lý tưởng và tình yêu với nghề viết.

Đáng quý hơn, ngọn bút Hồ Quang Lợi luôn khởi lên từ một tâm thế nhập cuộc đầy trách nhiệm trước những vấn đề nóng bỏng mà đời sống báo chí hiện nay đang phải đối mặt. Ví như, một trong những thách thức lớn hiện nay chính là sự phát triển mạnh mẽ của trí tuệ nhân tạo (AI), yếu tố đang từng ngày thay đổi cách báo chí vận hành.

Trước thực tế này, tác giả Sự thật, lẽ phải và ngọn bút nhìn nhận, AI hỗ trợ rất nhiều trong hoạt động báo chí nhưng cũng mang lại những câu hỏi lớn cho người làm báo. Những vấn đề đó là, nếu phần mềm được dùng để tạo ra tin tức thì cái tên nào sẽ được đề ở dòng tên tác giả? Dữ liệu đến từ đâu? Vấn đề bản quyền sẽ được xử lý như thế nào?... Đây là những câu hỏi mà người làm báo cần trả lời trước khi ứng dụng bất cứ thứ gì. 

Từ góc nhìn này, nhà báo Hồ Quang Lợi khẳng định: “Nghệ thuật đưa tin chính là chất liệu làm nên báo chí. AI không thể thay thế báo chí… Người làm báo cần biết rằng, tận dụng AI sẽ cung cấp cho họ một bộ công cụ mới để tìm hiểu sự thật, trong khi đó sẽ không có thuật toán nào có thể thay thế được sự nhạy bén trong đánh giá và đạo đức của người làm báo. Nhà báo không nên chối bỏ AI nhưng cũng không nên thần thánh hóa AI”.

Song, nhà báo này cũng kỳ vọng: “Sự trỗi dậy của công nghệ trí tuệ nhân tạo đang nhanh chóng ảnh hưởng đến việc thu thập tin tức, sản xuất tin bài và phân phối nội dung. Nó yêu cầu những kỹ năng, công cụ và quy trình làm việc mới. Tương lai sẽ giống như một hình mẫu hợp tác mới giữa con người và máy móc. Người làm báo cần học nhanh chóng triển khai các công cụ ứng dụng AI để tạo ra báo chí bền vững”.

Tương tự, rất nhiều vấn đề nóng bỏng khác của báo chí Việt Nam hiện đại đều được cập nhật đầy tính dự báo dưới ngọn bút của Hồ Quang Lợi. Bằng trải nghiệm và chiêm nghiệm toàn diện suốt đời làm báo 45 năm, tác giả Sự thật, lẽ phải và ngọn bút tiếp tục khẳng định một cách vững chắc sứ mệnh cốt lõi của người làm báo trong dòng chảy không ngừng của thời cuộc.