Khi "Nàng tiên cá cuối cùng" tới Việt Nam

Vừa qua, Nàng tiên cá cuối cùng (NXB Kim Đồng) - cuốn sách của tác giả Iida Turpeinen - vừa ra mắt tại Hà Nội trong khuôn khổ Tuần lễ văn học Phần Lan. Đáng nói, tác phẩm nổi tiếng này đã được phía Việt Nam chuyển ngữ theo cách rất công phu và tâm huyết.

1. Chọn viết về sự tuyệt chủng của loài bò biển steller và đặt tên sách là Nàng tiên cá cuối cùng, ngay từ nhan đề, cuốn tiểu thuyết đầu tay của Iida Turpeinen đã gợi mở một góc nhìn độc đáo, nơi khoa học giao thoa với truyền thuyết, và trí tưởng tượng được trao quyền soi chiếu vào những trang sử bi thương của thế giới tự nhiên.

Nàng tiên cá cuối cùng khởi dựng từ một câu chuyện có thật, xoay quanh loài bò biển steller - sinh vật hiền lành từng được xem là nguyên mẫu sống động của nàng tiên cá trong truyền thuyết phương Tây.

Năm 1741, nhà tự nhiên học người Đức Wilhelm Steller tham gia chuyến thám hiểm trên biển cùng thuyền trưởng Vitus Bering. Họ đã có phát hiện bất ngờ về bò biển steller - loài động vật có vú khổng lồ sống gần vùng biển băng giá Siberia. Tuy nhiên, phát hiện này lại là điểm khởi đầu cho một bi kịch. Hòn đảo nơi bò biển sinh sống nhanh chóng trở thành điểm dừng chân của những đoàn tàu săn lông thú - để rồi cơn khát lợi nhuận của con người đã đẩy chúng đến chỗ vĩnh viễn biến mất khỏi đại dương chưa đầy 30 năm kể từ khi được phát hiện.

Đến năm 1861, thống đốc người Phần Lan tại Alaska thuộc Nga đã cử đoàn tìm kiếm bộ xương loài sinh vật huyền thoại này, với mong muốn phục dựng hình hài của một truyền thuyết đã thất truyền từ cả thế kỷ trước. Gần 1 thế kỷ sau, năm 1952, chuyên gia phục chế John Grönvall tại bảo tàng Helsinki đã tiếp nhận và phục chế thành công bộ xương hiếm hoi của bò biển steller vốn đã biến mất khỏi thế giới hiện thực.

Từ những dữ kiện tưởng như chỉ dành cho lưu trữ bảo tàng, Iida Turpeinen đã khơi mở một chiều không gian khác, nơi văn chương trở thành phương tiện để tái hiện, suy tư và đối thoại với quá khứ sinh giới. Là một học giả nghiên cứu về lịch sử khoa học và văn chương, nữ tác giả này mang đến một cách tiếp cận liên ngành độc đáo, kết hợp giữa khoa học tự nhiên, nhân học và nghệ thuật tự sự.

Trong sách, Iida Turpeinen đã đưa vào những chi tiết khoa học tỉ mỉ, từ giải phẫu học, sinh học tiến hóa đến địa chất học, rồi hòa quyện chúng trong một mạch truyện giàu chất trữ tình và suy tưởng nhân văn. Với cách triển khai này, tác phẩm dẫn dắt người đọc theo hành trình ba thế kỷ, ba lục địa, làm sống dậy những ẩn ức của lịch sử sinh giới, những giấc mộng về tri thức, nghệ thuật và khao khát phục sinh cái đã mất. Để rồi, cuốn tiểu thuyết này không đơn thuần là bản ghi chép về sự tuyệt chủng, mà còn là một bản giao hưởng bi tráng về sự mất mát và những thay đổi trong nhận thức của con người về thế giới tự nhiên.

Đại sứ Phần Lan tại Việt Nam Keijo Ensio Norvanto cho biết: "Tại Phần Lan, giới phê bình đánh giá cao văn phong thơ mộng, chiều sâu tri thức và lịch sử cũng như những chủ đề sinh thái được đề cập trong Nàng tiên cá cuối cùng. Cấu trúc theo lối chương hồi và việc lựa chọn góc nhìn nữ giới trong các giai đoạn khác nhau của lịch sử là những yếu tố nổi bật khác. Tác phẩm được xem là một sự phản chiếu mạnh mẽ về mối quan hệ giữa con người và thiên nhiên".

"Trong khi đó, trên bình diện quốc tế, Nàng tiên cá cuối cùng đã được dịch ra hơn 25 ngôn ngữ và nhận được nhiều đánh giá tích cực nhờ sự kết hợp độc đáo giữa khoa học, lịch sử và nghệ thuật kể chuyện" - Đại sứ cho hay - "Cấu trúc chuyển đổi giữa các thời kỳ và góc nhìn khác nhau trong tác phẩm cũng được đánh giá cao bởi sự tinh tế và chính xác. Những chủ đề như tuyệt chủng, biến đổi môi trường và khát vọng lưu giữ những gì đã mất đặc biệt cộng hưởng mạnh mẽ với độc giả trong bối cảnh xã hội và văn học ngày càng quan tâm tới vấn đề khí hậu và sinh thái".

2. Một điểm sáng không thể phủ nhận của Nàng tiên cá cuối cùng chính là cách nhà văn Iida Turpeinen kết hợp giữa dữ kiện khoa học, tư liệu lịch sử và nghệ thuật kể chuyện trong văn chương như một hình thức truyền bá khoa học đầy hiệu quả. Ở đó, những số phận nhân vật hòa quyện với thân phận của loài bò biển Steller, khiến những trang sách mang một không khí trầm buồn, day dứt, nhưng cũng thấm đẫm vẻ đẹp của sự truy vấn và thấu cảm.

Khẳng định sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa tri thức khoa học và góc nhìn văn chương trong tác phẩm này, theo dịch giả Võ Xuân Quế, điều đặc biệt của cuốn sách nằm ở nền tảng học thuật vững chắc mà tác giả đã xây dựng.

"Tác giả dùng chính những tư liệu được thu thập trong quá trình làm luận án tiến sĩ để sáng tác. Luận án của cô nghiên cứu về sự giao thoa giữa khoa học tự nhiên và văn học, và tiểu thuyết này chính là sự thể hiện sống động cho đề tài ấy" - ông Quế bày tỏ - "Nhờ sự đam mê và tài năng, cô đã biến những tư liệu khô khan thành một câu chuyện văn chương cuốn hút, bay bổng, khiến người đọc không chỉ xúc động mà còn muốn tìm hiểu sâu thêm về những tư liệu trong sách. Đây là một thành công lớn".

Thực tế, cuốn tiểu thuyết này đã cho thấy sức mạnh đặc biệt trong việc khơi dậy hứng thú khám phá khoa học nơi người đọc. Minh chứng, chính dịch giả Võ Xuân Quế và cộng sự cũng đã dành thời gian tìm hiểu hiện trường, đối chiếu tư liệu, nhằm chuyển tải trọn vẹn tinh thần học thuật và cảm xúc của tác phẩm.

"Chúng tôi đã 2 lần đến Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên ở Helsinki, nơi lưu giữ bộ xương bò biển steller hoàn chỉnh nhất thế giới, và cũng đến tận Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên London để so sánh. Theo tác phẩm, hiện nay chỉ còn 3 bộ xương tương đối hoàn chỉnh" - ông Quế kể - "Chúng tôi cũng lần theo dấu vết các nhân vật trong truyện, những nhân vật có thật, sống cách đây chỉ khoảng 3 thế kỷ, để đến các bảo tàng, phòng giải phẫu, chụp ảnh, tra cứu".

Trong khi đó, dưới góc nhìn người hiệu đính tác phẩm, dịch giả Bùi Việt Hoa cho biết việc dung hòa giữa tính chính xác khoa học và chất thơ của văn chương là thách thức lớn.

"Tác giả là một nhà nghiên cứu khoa học, nên khi viết luận án, cô luôn phải chính xác, chuẩn chỉ. Nhưng chính vì thế, trí tưởng tượng của cô bị gò bó. Cô từng nói: "Tôi không thể tưởng tượng nếu không viết". Cuốn sách này là nơi tác giả để trí tưởng tượng tự do kể lại những gì mình biết bằng ngòi bút văn chương" - bà Hoa cho biết.

Cũng theo dịch giả, việc kết hợp giữa khoa học tự nhiên, vốn rất khô khan, với văn chương là một lựa chọn không hề dễ dàng của Iida Turpeinen khi viết Nàng tiên cá cuối cùng.

"Khoa học lịch sử còn có những sự kiện, nhân vật để nhà văn bám vào. Nhưng với khoa học tự nhiên, từ những bộ xương, con thú nhồi, những mẫu vật rất nhỏ, thì trí tưởng tượng của nhà văn đóng vai trò quyết định" - bà Hoa nhấn mạnh - "Trong cuốn sách này, có những suy nghĩ của nhà tự nhiên học Steller mà tác giả viết ra dựa trên các nhật ký còn lưu giữ, rồi lồng ghép thêm suy tưởng cá nhân. Nhưng cách viết này khiến người đọc không phân biệt được đâu là ghi chép lịch sử, đâu là tưởng tượng của nhà văn, rất tự nhiên".

Như chia sẻ tại buổi ra mắt, cách kết hợp giữa lịch sử, khoa học và văn chương của Iida Turpeinen không chỉ gây ấn tượng trong giới học thuật mà còn được ghi nhận rộng rãi tại chính quê hương Phần Lan.

"Tác phẩm Nàng tiên cá cuối cùng của Iida Turpeinen giữ một vị trí đặc biệt và có sức ảnh hưởng trong nền văn học Phần Lan đương đại. Nó được ca ngợi là 1 trong những tác phẩm đáng chú ý nhất những năm trở lại đây, với chiều sâu lịch sử và trí tuệ, ngôn ngữ giàu chất thơ và thông điệp sinh thái cấp bách" - Đại sứ Keijo Ensio Norvanto cho biết - "Cuốn sách đại diện cho một hướng đi mới của văn học Phần Lan, sâu sắc, gắn bó với môi trường, và được thể hiện bằng văn phong tao nhã".