Báo chí cách mạng Việt Nam: Dấu ấn một thế kỷ đồng hành cùng dân tộc

Ngày 21/6/1925, Lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc sáng lập báo Thanh niên, tờ báo cách mạng đầu tiên của Việt Nam, đánh dấu sự ra đời của nền báo chí cách mạng nước ta. Tròn một thế kỷ trôi qua, báo chí cách mạng Việt Nam luôn đồng hành cùng sự nghiệp cách mạng của Đảng, của dân tộc, giữ vai trò tiên phong trên mặt trận tư tưởng, là cầu nối giữa Đảng, Nhà nước và Nhân dân.

Từ "hạt giống" đầu tiên đến "vườn hoa" tư tưởng cách mạng

Trong bối cảnh đất nước chìm trong đêm dài nô lệ, sự ra đời của báo Thanh niên do Lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc sáng lập không chỉ mang ý nghĩa mở đường, khai sáng mà còn đặt nền móng cho một nền báo chí mới - nền báo chí cách mạng, mang sứ mệnh phục vụ sự nghiệp giải phóng dân tộc và lý tưởng cộng sản.

Trong suốt giai đoạn 1925-1945, báo chí cách mạng là công cụ sắc bén để truyền bá chủ nghĩa Mác-Lênin, vận động quần chúng, xây dựng tổ chức cách mạng, thức tỉnh lòng yêu nước và tinh thần đấu tranh giành độc lập. Những tờ báo, như: Kông Nông; Lính Kách mệnh; Búa Liềm; Tạp chí Đỏ; Tranh đấu; Con đường chính; Dân Chúng; Tạp chí Đông Phương; Việt Nam Độc Lập; Cứu Quốc; Cờ Giải Phóng; Tạp chí Cộng sản… đã lần lượt ra đời, hoạt động dưới nhiều hình thức, từ công khai, nửa công khai đến bí mật, tùy theo từng thời kỳ lịch sử, bất chấp sự kiểm soát và đàn áp khốc liệt của chính quyền thực dân phong kiến.

Sau Cách mạng Tháng Tám 1945, báo chí nhanh chóng chuyển mình thành lực lượng nòng cốt trong công cuộc bảo vệ chính quyền cách mạng non trẻ, cổ vũ toàn dân kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược. Thực hiện chỉ dẫn của Chủ tịch Hồ Chí Minh, "báo chí là vũ khí sắc bén trong sự nghiệp cách mạng", "Cán bộ báo chí cũng là chiến sĩ cách mạng. Cây bút, trang giấy là vũ khí sắc bén của họ", báo chí đã phát huy sứ mệnh "phò chính trừ tà", đấu tranh chống các luận điệu xuyên tạc, phá hoại của kẻ thù, trở thành một "binh chủng" đặc biệt của cách mạng.

Trong kháng chiến chống đế quốc Mỹ, báo chí ở hai miền Nam-Bắc tiếp tục phát huy vai trò đặc biệt quan trọng. Tại miền Bắc, báo chí tuyên truyền công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội, củng cố hậu phương lớn cho tiền tuyến miền Nam. Tại miền Nam, trong điều kiện hoạt động đầy hiểm nguy, báo chí cách mạng vẫn kiên cường bám đất, bám dân, đưa tiếng nói kháng chiến lan tỏa trong lòng đô thị và vùng tạm chiếm, vạch trần âm mưu, tội ác chiến tranh của quân xâm lược và bè lũ tay sai, giương cao ngọn cờ chính nghĩa của nhân dân Việt Nam.

Trong những năm tháng chiến tranh, hàng nghìn lượt cán bộ, phóng viên báo chí đã sát cánh cùng bộ đội, dân công chiến đấu, phục vụ chiến đấu trên các mặt trận. "Hàng trăm nhà báo đã có mặt trên các chiến trường, qua các thời kỳ đã không ngại gian khó, hy sinh, cống hiến tất cả để hoàn thành nhiệm vụ của mình. Có thể nói, trong kháng chiến, không có chiến trường nào, không có chiến dịch lớn nào, không có địa bàn nào là không có phóng viên. Chúng ta đã có hơn 500 nhà báo hy sinh. Điều đó nói lên sự ác liệt của cuộc chiến đấu, đồng thời thể hiện tinh thần hy sinh của những người làm báo. Tôi đã gọi những người đồng nghiệp của mình là những người chép sử bằng máu trong lửa đạn", nhà báo Trần Mai Hưởng - nguyên Tổng Giám đốc Thông tấn xã Việt Nam (TTXVN) cho biết.

Bước sang thời bình, các cơ quan báo chí đã thực hiện tốt vai trò là cơ quan ngôn luận của Đảng, Nhà nước, các tổ chức chính trị, xã hội, nghề nghiệp, là diễn đàn của Nhân dân, giữ vững định hướng chính trị, góp phần củng cố lòng tin của nhân dân đối với Đảng, Nhà nước và chế độ.

Giai đoạn sau năm 1975, báo chí đóng vai trò quan trọng trong việc phản ánh quá trình hàn gắn vết thương chiến tranh, khôi phục sản xuất, ổn định đời sống Nhân dân. Báo chí vẫn thể hiện vai trò là tiếng nói của Nhân dân, kênh thông tin tin cậy của Đảng và Nhà nước.

Bước vào thời kỳ Đổi mới từ năm 1986, báo chí cách mạng thực sự bừng nở. Các cơ quan báo chí được tăng cường năng lực hoạt động, đa dạng hóa loại hình, nâng cao chất lượng nội dung, mở rộng phản biện xã hội, thúc đẩy minh bạch hóa và dân chủ hóa đời sống xã hội. Nhiều vụ việc tiêu cực, tham nhũng bị phanh phui từ các loạt bài điều tra công phu của báo chí. Những loạt bài về vụ án Năm Cam, các sai phạm đất đai tại Đồng Tâm, Vạn Thịnh Phát... đã góp phần khơi dậy tinh thần chống tiêu cực trong xã hội.

Lực lượng xung kích trên mặt trận tư tưởng, văn hóa

Bước vào thế kỷ XXI, bối cảnh toàn cầu hóa, sự bùng nổ thông tin cùng sự phát triển nhanh chóng của công nghệ đã đặt báo chí trước những cơ hội và thách thức chưa từng có. Trong "biển cả thông tin" ấy, báo chí cách mạng không chỉ giữ vai trò đưa tin, tuyên truyền, mà đã trở thành lực lượng tiên phong trong cuộc đấu tranh bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng, phản bác các quan điểm sai trái, thù địch, đồng thời khẳng định giá trị cốt lõi của chân lý, sự thật và niềm tin xã hội.

Trong dòng chảy thông tin xuyên biên giới, báo chí cách mạng tiếp tục giữ vai trò là "pháo đài tư tưởng", không chỉ góp phần gìn giữ nền tảng lý luận của chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, mà còn tích cực cổ vũ, lan tỏa hệ giá trị Việt Nam hiện đại: yêu nước, nhân văn, sáng tạo, đoàn kết, trách nhiệm. Hàng loạt chuyên mục, diễn đàn, tuyến bài về: Bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng (TTXVN, Báo Quân đội Nhân dân, Nhân dân), Chống diễn biến hòa bình (Báo Công an Nhân dân), chương trình "Đối diện" (VTV1)... đã và đang là chiến tuyến vững chắc trên không gian truyền thông số.

Không chỉ làm nhiệm vụ định hướng, báo chí còn chủ động phản ánh sâu sắc những vấn đề lớn của đất nước. Các loạt bài điều tra của Báo Lao Động, Tuổi Trẻ, Thanh Niên... đã đi sâu vào các lĩnh vực nhạy cảm như sai phạm đất đai, thất thoát tài sản nhà nước, gian lận thi cử, tiêu cực trong đấu thầu y tế-dược phẩm, qua đó tạo sức ép dư luận, góp phần thúc đẩy các cơ quan chức năng vào cuộc xử lý.

Trong lĩnh vực xây dựng Nhà nước pháp quyền và thực hiện quyền công dân, báo chí đã tích cực tham gia giám sát xã hội, phát huy vai trò phản biện. Các chuyên trang pháp luật, các cuộc tọa đàm báo chí về luật pháp do các cơ quan báo chí, như Báo Công an Nhân dân, TTXVN, VTV, VOV… tổ chức đã góp phần phổ biến pháp luật, nâng cao nhận thức của người dân về quyền và nghĩa vụ trong xã hội hiện đại.

Đặc biệt, trong các tình huống khẩn cấp như đại dịch COVID-19, báo chí cách mạng trở thành "tuyến đầu thông tin". Không chỉ cập nhật nhanh chóng và chính xác diễn biến dịch bệnh, chỉ đạo của Chính phủ…, báo chí còn tuyên truyền hiệu quả chiến lược vaccine, cổ vũ lực lượng tuyến đầu, tạo nên vành đai thông tin chống dịch hiệu quả, giúp toàn dân chủ động, đoàn kết và vững tin vượt qua khủng hoảng.

Bên cạnh đó, báo chí còn đồng hành với những chương trình lớn của quốc gia như: chuyển đổi số quốc gia; xây dựng Chính phủ điện tử, đô thị thông minh; xây dựng nông thôn mới; phát triển bền vững và bảo vệ môi trường; bảo vệ chủ quyền biển đảo...

Và không thể không nhắc tới những nỗ lực tuyên truyền hình ảnh đất nước ra thế giới qua các kênh đối ngoại, như: Báo điện tử VietnamPlus (TTXVN), VTV, Nhân Dân điện tử (bản tiếng Anh), VOV... Các cơ quan này đã góp phần lan tỏa thông điệp về một Việt Nam hòa bình, ổn định, năng động và hội nhập sâu rộng. Qua đó khẳng định, báo chí không chỉ là công cụ tuyên truyền mà còn là một phần của sức mạnh mềm quốc gia.

Vững bước trong hành trình mới

Khẳng định vai trò to lớn của báo chí cách mạng trong thời gian gần đây, Tổng Bí thư Tô Lâm nhấn mạnh: "Báo chí đã làm rất tốt công tác tuyên truyền, phổ biến sâu rộng các chủ trương, định hướng lớn của Đảng về "Kỷ nguyên mới", về cuộc cách mạng tinh gọn bộ máy của hệ thống chính trị, về nỗ lực, quyết tâm xử lý các "điểm nghẽn" đang cản trở sự phát triển của đất nước... Qua đó, báo chí cách mạng Việt Nam đã thực sự hòa mình vào dòng chảy của thực tiễn cuộc sống, thể hiện rõ vai trò dẫn dắt tư tưởng và đồng hành với những bước đi lớn của Đảng, tạo sự lan tỏa niềm tin, trách nhiệm, khát vọng phát triển trong mọi tầng lớp Nhân dân. Những đóng góp ấy không chỉ là thành quả lao động sáng tạo mà còn là minh chứng cho bản lĩnh, trí tuệ, và trách nhiệm xã hội của đội ngũ báo chí trong việc thực hiện sứ mệnh lịch sử của mình". (1)

Tiếp tục thực hiện sứ mệnh lịch sử ấy, báo chí cách mạng đang bước vào thời đại số với quyết tâm đổi mới mạnh mẽ. Từ nền tảng báo in truyền thống, nhiều cơ quan báo chí đã phát triển theo hướng đa nền tảng, hội tụ đa phương tiện, tận dụng tối đa công nghệ số để nâng cao hiệu quả truyền thông. Các nền tảng trí tuệ nhân tạo (AI), dữ liệu lớn (Big Data), công nghệ thực tế ảo (VR/AR) ngày càng được ứng dụng sâu vào quy trình sản xuất và phân phối nội dung.

TTXVN, VTV, Báo Nhân Dân, Thanh Niên, Tuổi Trẻ, VNExpress… là những đơn vị tiên phong trong xây dựng tòa soạn hội tụ, phân tích hành vi độc giả, tối ưu hóa nội dung trên các nền tảng số. Hội Nhà báo Việt Nam cũng tích cực tổ chức các lớp tập huấn, hội thảo chuyên đề về đạo đức nghề nghiệp, báo chí dữ liệu, báo chí xây dựng niềm tin trong không gian truyền thông mới.

Trong bối cảnh truyền thông số phát triển mạnh mẽ, người làm báo ngày nay không chỉ là người đưa tin mà còn là người kiểm chứng, người bảo vệ sự thật, người dẫn dắt dư luận. Trước sự cạnh tranh gay gắt với mạng xã hội, YouTube, TikTok và các nền tảng tự phát, trách nhiệm của nhà báo càng lớn hơn trong việc giữ gìn tính chính xác, khách quan, nhân văn trong từng dòng thông tin. Trong môi trường số, nhà báo phải nhanh nhạy, đa kỹ năng: từ viết, quay, dựng, đồ họa đến làm truyền thông tương tác, nhưng đồng thời phải giữ được bản lĩnh chính trị, đạo đức nghề nghiệp và tinh thần phản biện tích cực.

Người làm báo trong thời đại mới cũng cần trở thành "người gác cổng thông tin", chủ động tham gia cuộc chiến chống tin giả, tin độc, định hướng dư luận xã hội, giúp công chúng phân biệt thật-giả, đúng-sai giữa biển cả thông tin hỗn độn. Từ đó, góp phần kiến tạo một không gian truyền thông trong sạch, lành mạnh, khơi dậy niềm tin xã hội và lan tỏa hệ giá trị tích cực của dân tộc.

Song song với chuyển đổi công nghệ, báo chí cách mạng cũng đang chuyển đổi tư duy nghề nghiệp, lấy độc giả làm trung tâm, đề cao tính tương tác, cá nhân hóa thông tin, từ đó nâng cao mức độ lan tỏa và hiệu quả tác động xã hội. Các trường đào tạo báo chí như Học viện Báo chí và Tuyên truyền, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Hà Nội và TP Hồ Chí Minh)… đang đổi mới mạnh mẽ chương trình giảng dạy theo hướng tích hợp đa kỹ năng, công nghệ số, đạo đức và năng lực truyền thông toàn diện.

Việc xây dựng nền báo chí chuyên nghiệp, nhân văn và hiện đại cũng đã trở thành định hướng xuyên suốt trong các văn kiện Đại hội Đảng, các chương trình của Ban Tuyên giáo Trung ương (nay là Ban Tuyên giáo và Dân vận Trung ương) và Hội Nhà báo Việt Nam. Các giải Báo chí quốc gia hằng năm không chỉ tôn vinh những tác phẩm xuất sắc mà còn lan tỏa giá trị chân-thiện-mỹ, góp phần nuôi dưỡng lý tưởng, trách nhiệm xã hội và khát vọng cống hiến của người làm báo.

Đồng chí Trần Cẩm Tú, Ủy viên Bộ Chính trị, thường trực Ban Bí thư nhấn mạnh: "Dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam, báo chí cách mạng đã và đang thực hiện tốt nhiệm vụ, trách nhiệm, sứ mệnh của mình"; "Đảng và Nhà nước đặt kỳ vọng cao và sẽ tạo điều kiện thuận lợi tối đa có thể, dành thêm nguồn lực để công tác báo chí thực hiện tốt chức năng, nhiệm vụ trong kỷ nguyên mới". (2)

Tròn 100 năm, báo chí cách mạng Việt Nam trở thành một bộ phận không thể thiếu trong sự nghiệp cách mạng của dân tộc. Trong chặng đường mới, đội ngũ những người làm báo tiếp tục kiên định mục tiêu "phụng sự Tổ quốc, phục vụ Nhân dân", không ngừng đổi mới, chuyển đổi số, nâng cao năng lực chuyên môn, bản lĩnh chính trị, đạo đức nghề nghiệp và trách nhiệm xã hội. Báo chí cách mạng hôm nay đang từng bước hội nhập với báo chí thế giới nhưng vẫn giữ vững tôn chỉ: vì lợi ích quốc gia-dân tộc, vì sự thật, khách quan và nhân văn.

(1): trích Phát biểu của Tổng Bí thư Tô Lâm tại lễ trao giải báo chí Búa Liềm vàng 2024

(2): trích Phát biểu của đồng chí Trần Cẩm Tú, Ủy viên Bộ Chính trị, thường trực Ban Bí thư, tại Hội thảo khoa học quốc gia "100 năm Báo chí cách mạng Việt Nam đồng hành cùng sự nghiệp cách mạng vẻ vang của Đảng và dân tộc"