100 năm Báo chí cách mạng Việt Nam: Những dấu son lịch sử

Tròn một thế kỷ đồng hành cùng dân tộc, báo chí cách mạng Việt Nam đã viết nên những trang sử vàng, góp phần làm nên thắng lợi của các cuộc đấu tranh giành độc lập dân tộc, bảo vệ Tổ quốc và xây dựng đất nước. 

Hành trình từ tờ Thanh niên do Lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc sáng lập năm 1925 đến nền báo chí hiện đại, đa phương tiện hôm nay, là biểu tượng của bản lĩnh chính trị, trách nhiệm xã hội và tinh thần đổi mới không ngừng của các thế hệ người làm báo.

Cùng nhìn lại những dấu mốc lịch sử đã hun đúc nên nền báo chí cách mạng kiên cường, nhân văn và luôn đồng hành cùng sự nghiệp cách mạng  vẻ vang của Đảng và Nhân dân ta.

Giai đoạn sơ khai của nền báo chí Việt Nam (1865-1925)

Ngày 15/4/1865, tờ báo tiếng Việt đầu tiên - Gia Định báo - ra số đầu tại Sài Gòn, đánh dấu cột mốc mở đầu của báo chí Việt Nam.

Tháng 5/1888, nguyệt san Thông loại khoá trình - tờ báo quốc ngữ tư nhân đầu tiên phát hành số thứ nhất.

Năm 1901, Nông Cổ Mín Đàm là tờ báo kinh tế đầu tiên ra đời

Năm 1907, Lục Tỉnh Tân Văn phát hành với tư tưởng chính trị rõ rệt, cổ vũ duy tân, vận động dân trí và phản ánh tinh thần chống thực dân.

Tháng 1/1918, Tạp chí Nam phong với ấn phẩm đặc biệt ghi ngoài bìa là “Số Tết 1918” đã mở màn cho truyền thống làm báo Xuân trong làng báo Việt Nam.

Ngày 1/2/1918, tuần báo Nữ giới chung - tờ báo Việt Nam đầu tiên chuyên về phụ nữ - xuất bản số đầu tiên tại Sài Gòn.

Năm 1920, Sư Phạm Học Khóa - tờ tạp chí dành riêng cho giới giáo viên, học sinh ra đời.

Nhìn chung, báo chí Việt Nam giai đoạn 1865-1925, tuy còn chịu nhiều ràng buộc về thể chế, tài chính và kỹ thuật, song đã có những đóng góp nổi bật như: phổ cập chữ Quốc ngữ, thúc đẩy giáo dục dân tộc; hình thành không gian tri thức mới, tạo tiền đề cho báo chí chuyên ngành phát triển…

Giai đoạn hình thành báo chí cách mạng (1925-1945)

Ngày 21/6/1925, báo Thanh niên do Lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc sáng lập ra số đầu tiên, đánh dấu sự ra đời của nền báo chí cách mạng Việt Nam.

Ngày 1/10/1929, Báo Búa Liềm - cơ quan trung ương của Đảng Cộng sản Đông Dương - ra số đầu tiên. Dù chỉ tồn tại đến tháng 2/1930 (số 9), tờ báo đã đánh dấu sự trưởng thành của báo chí cách mạng.

Tháng 6/1934, Ban Chỉ huy ở ngoài nước của Đảng Cộng sản Đông Dương, phân bộ của Quốc tế Cộng sản làm nhiệm vụ trung ương lâm thời, cho ra Tạp chí Bônsêvích, làm cơ quan ngôn luận.

Giai đoạn 1936-1939, báo chí phát triển mạnh với 230 tờ, hoạt động công khai hoặc bán công khai, giương cao ngọn cờ đấu tranh vì dân sinh-dân chủ-hòa bình và tự do. Đây được xem là thời kỳ bùng nổ cả về số lượng, chất lượng báo chí, đội ngũ nhà báo; thời kỳ ghi nhận những bước tiến vượt bậc cả về hình thức và nội dung.

Tuy nhiên, từ đầu năm 1939, do tác động từ hoàn cảnh, báo chí cách mạng quay trở lại hoạt động bí mật. 

Tháng 8/1941, Lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc chủ trương ra báo Việt Nam độc lập. Người trực tiếp chỉ đạo biên tập bài, in và phát hành.

Từ giữa năm 1942, các báo như Cứu quốc, Độc lập, Cờ giải phóng cũng lần lượt ra đời.

Nhìn chung, giai đoạn 1939-1945, báo chí cách mạng thể hiện khí thế đấu tranh sục sôi, phản ánh rõ hướng đi tới ngày toàn thắng của cách mạng. Dù số lượng báo không nhiều bằng những năm 1936-1939 nhưng chất lượng tốt hơn, nội dung phong phú và hình thức trình bày đẹp hơn, đặt nền tảng cho báo chí cách mạng Việt Nam những giai đoạn tiếp theo.

Giai đoạn báo chí cách mạng lớn mạnh (1945-1954) 

Ngày 2/9/1945, nước Việt Nam dân chủ cộng hòa ra đời. Việt Nam bước vào cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược. Báo chí cách mạng lúc này chuyển mình, đóng vai trò xung kích trên mặt trận tư tưởng và thông tin. 

Ngày 27/12/1945, thành lập Đoàn Báo chí Việt Nam - tiền thân của Hội Nhà báo Việt Nam hiện nay.

Ngày 29/3/1946, Chủ tịch Hồ Chí Minh ký ban hành Sắc lệnh số 41SL về chế độ báo chí. Đây là một trong những văn bản pháp lý đầu tiên về báo chí, tạo tiền đề xây dựng một nền báo chí phục vụ cách mạng và Nhân dân.

Tháng 7/1950: Tổ chức quốc tế các nhà báo (OIJ) (Đại hội lần thứ III) họp ở Phần Lan kết nạp Hội Nhà báo Việt Nam là thành viên chính thức của tổ chức này.

Trong giai đoạn này, bên cạnh những tờ báo đã hoạt động từ trước năm 1945 như: Báo Cứu quốc, Việt Nam Độc lập, Cờ Giải phóng, nhiều cơ quan báo chí cách mạng mới được thành lập, có vai trò chi phối xã hội mạnh mẽ, điển hình như: Tháng 9/1945, hai cơ quan báo chí đầu tiên của nước Việt Nam độc lập được thành lập là Đài Tiếng nói Việt Nam (7/9/1945) và Thông tấn xã Việt Nam (15/9/1945). 

Ngày 20/10/1950, tại chiến khu Việt Bắc, Báo Quân đội nhân dân - Cơ quan ngôn luận của lực lượng vũ trang - ra số đầu tiên.

Ngày 11/3/1951 tại chiến khu Việt Bắc, số báo đầu tiên của báo Nhân dân - Cơ quan ngôn luận của Đảng - được phát hành.

So với giai đoạn trước, giai đoạn 1945-1954 báo chí cách mạng đã lớn mạnh cả về số lượng và chất lượng, được sắp xếp theo hệ thống từ trung ương đến địa phương, phục vụ mọi tầng lớp Nhân dân, tuy nhiên, đối tượng chính vẫn là công nhân, nông dân, trí thức, quân đội.

Giai đoạn này cũng là thời kỳ mở đầu nền báo chí cách mạng tự do, dân chủ của nước Việt Nam. Dưới sự lãnh đạo của Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh, sự quản lý bằng pháp luật của Nhà nước, sự tham gia tích cực của đội ngũ nhà báo cách mạng, báo chí đã tuyên truyền hiệu quả đường lối cách mạng; giác ngộ và nâng cao trình độ nhận thức của Nhân dân; cổ vũ động viên tinh thần kháng chiến-kiến quốc của cả dân tộc; tranh thủ sự ủng hộ của các lực lượng hòa bình và tiến bộ trên thế giới, góp phần vào thắng lợi của cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược.

Phát triển vượt bậc (1954-1975) 

Giai đoạn 1954-1975 là thời kỳ xây dựng CNXH ở miền Bắc và kháng chiến chống Mỹ, cứu nước ở miền Nam. Giai đoạn này, báo chí cách mạng không chỉ là phương tiện thông tin mà còn là vũ khí sắc bén trên mặt trận tư tưởng, văn hóa, đóng vai trò quan trọng trong công cuộc bảo vệ và xây dựng đất nước, cổ vũ Nhân dân trong kháng chiến chống Mỹ, cứu nước. Báo chí không ngừng phát triển cả về tổ chức, nội dung lẫn hình thức, góp phần tích cực vào thắng lợi của cách mạng Việt Nam.

Đến năm 1957, ở miền Bắc đã có 134 tờ báo được xuất bản, bao gồm nhật báo, tuần báo, nguyệt san, tạp chí chuyên ngành... Trong đó, nổi bật nhất là các cơ quan báo chí lớn như: Nhân Dân; Thông tấn xã Việt Nam; Đài Tiếng nói Việt Nam; Quân đội nhân dân; Tạp chí Cộng sản.

Ngoài ra, còn có hàng loạt tờ báo thuộc các đoàn thể chính trị-xã hội như Phụ nữ Việt Nam, Lao Động, Thiếu niên Tiền phong... cùng hệ thống báo Đảng địa phương.

Ngày 20/5/1957, Chủ tịch Hồ Chí Minh ký ban hành Sắc lệnh SL 100/SL/L.002  Luật về chế độ báo chí, tạo khuôn khổ pháp lý cho hoạt động báo chí trong nước.

Tại miền Nam, hàng loạt tờ báo được thành lập, như: Thông tấn xã Giải phóng (1960), Đài Phát thanh Giải phóng (1962), Báo Nhân Dân miền Nam, Báo Giải Phóng (1964)…

Ngày 7/9/1970, Truyền hình Việt Nam phát sóng chương trình đầu tiên, đánh dấu sự ra đời của báo hình ở Việt Nam, mở ra một hướng đi mới cho báo chí cách mạng.

Như vậy, báo chí trong thời kỳ này không chỉ phát triển mạnh về số lượng mà còn đa dạng về thể loại và phương thức tuyên truyền với báo in, phát thanh và truyền hình. Sự phối hợp giữa các phương tiện giúp thông tin được truyền tải nhanh chóng, kịp thời, hiệu quả hơn.

Có thể khẳng định, báo chí cách mạng Việt Nam giai đoạn 1954-1975 là một bộ phận không thể tách rời của cuộc đấu tranh vì độc lập dân tộc, thống nhất đất nước. Dưới sự lãnh đạo của Đảng, báo chí đã hoàn thành xuất sắc vai trò tuyên truyền, giáo dục, cổ vũ và định hướng tư tưởng trong toàn xã hội. Với tinh thần “mỗi nhà báo là một chiến sĩ trên mặt trận tư tưởng-văn hóa”, đội ngũ báo chí cách mạng đã góp phần xứng đáng vào thắng lợi vẻ vang của dân tộc trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước.

Thống nhất - trước Đổi mới (1975-1986)

Báo chí trở thành công cụ quan trọng của Đảng và Nhà nước nhằm định hướng dư luận, củng cố tinh thần đoàn kết dân tộc, truyền tải đường lối, chính sách góp phần bảo vệ Tổ quốc và xây dựng xã hội mới vững mạnh.

Ngày 7/7/1976, Hội Nhà báo Việt Nam và Hội Nhà báo yêu nước và dân chủ miền Nam thống nhất thành một tổ chức duy nhất hoạt động trên phạm vi toàn quốc, lấy tên là Hội Nhà báo Việt Nam.

Năm 1977, Báo Cứu Quốc ở miền Bắc và Báo Giải Phóng ở miền Nam sáp nhập thành Báo Đại Đoàn Kết - cơ quan Trung ương của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam.

Báo Nhân Dân, Quân đội nhân dân, Tạp chí Lý luận của Đảng, Tạp chí Lý luận của quân đội tiếp tục phát triển và được phát hành đến các tỉnh phía Nam.

Trong giai đoạn 1975-1986, báo chí và các phương tiện truyền thông đại chúng ở Việt Nam phát triển cả về số lượng và chất lượng, đồng thời mở rộng về quy mô và phạm vi hoạt động.

Đến năm 1980, Việt Nam đã có 186 tờ báo. Ngoài Đài Phát thanh tiếng nói Việt Nam còn có 40 đài phát thanh của các tỉnh, thành phố, đặc khu, 500 đài truyền thanh cấp huyện, 4.000 trạm truyền thanh cơ sở; đã có hệ thống đài vô tuyến truyền hình, trung tâm nghe nhìn ở trung ương và 8 đài vô tuyến truyền hình ở địa phương.

Giai đoạn 1975-1986 là một giai đoạn đặc biệt trong lịch sử báo chí Việt Nam khi báo chí không chỉ là công cụ truyền tải thông tin mà còn đóng vai trò then chốt trong việc xây dựng tư tưởng, giáo dục, củng cố niềm tin và định hướng dư luận xã hội trong bối cảnh đất nước mới thống nhất, đầy khó khăn thử thách. Báo chí trong giai đoạn này vừa phản ánh thực tế đời sống, vừa góp phần vận động Nhân dân đồng lòng xây dựng xã hội chủ nghĩa, bảo vệ Tổ quốc, tạo nền tảng cho sự phát triển của báo chí Việt Nam trong những thập niên sau này.

Chuyển mình mạnh mẽ (1986-2005)

Báo chí giai đoạn 1986-2005 gắn liền với công cuộc Đổi mới do Đảng khởi xướng và lãnh đạo; đồng thời đón nhận những bước tiến của công nghệ thông tin, đặc biệt là sự ra đời và phát triển của Internet. 

Tháng 12/1986, Đại hội VI của Đảng phát động Đổi mới. Báo chí cách mạng Việt Nam trở nên sôi động, phản biện, sắc bén và được xã hội ghi nhận như một lực lượng xung kích trên mặt trận tư tưởng và văn hóa.

Từ 1987-1990, loạt bài “Những việc cần làm ngay” của Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh đăng trên Báo Nhân Dân, đã tạo ra luồng sinh khí mới trong xã hội, khuyến khích báo chí tham gia tích cực vào mặt trận chống tiêu cực, làm trong sạch bộ máy Đảng, Nhà nước.

Ngày 28/12/1989, Quốc hội khóa VIII thông qua Luật Báo chí, có hiệu lực từ năm 1990.

Việt Nam chính thức hòa mạng Internet toàn cầu vào ngày 19/11/1997. Sự kiện này đã  tạo ra một kênh phân phối thông tin hoàn toàn mới, phá vỡ giới hạn về không gian và thời gian của báo chí truyền thống.

Ngày 6/2/1997, Tạp chí Quê hương - báo điện tử đầu tiên lên mạng; tháng 12/1997, VietnamNet chính thức đi vào hoạt động; năm 1998, Báo Nhân Dân điện tử chính thức phát hành; năm 1999, Báo Lao Động điện tử ra đời… Đến tháng 6/2004, đã có khoảng hơn 50 tờ báo điện tử được cấp phép và đi vào hoạt động.

Để đáp ứng sự phát triển nhanh chóng của báo chí, ngày 12/6/1999, Quốc hội khóa X đã thông qua Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Báo chí.

Có thể thấy, giai đoạn 1986-2005 thực sự là một thập kỷ bản lề, nơi báo chí Việt Nam không chỉ bám sát mà còn là một lực lượng tiên phong, đồng hành cùng đất nước vượt qua khủng hoảng và đạt được những thành tựu quan trọng trong công cuộc đổi mới. Báo chí đã chuyển mình mạnh mẽ, từ công cụ tuyên truyền thuần túy sang diễn đàn đa chiều, phản ánh sâu sắc thực tiễn Đổi Mới.

Hội nhập và chuyển đổi số (2005-nay)

Trong giai đoạn này, Báo chí đã thể hiện rõ nét vai trò là cơ quan ngôn luận của các tổ chức đảng, cơ quan nhà nước, tổ chức chính trị-xã hội, tổ chức xã hội-nghề nghiệp và là diễn đàn của Nhân dân. Đặc biệt, báo chí cách mạng Việt Nam đã có những bước chuyển mình mạnh mẽ, phản ánh sâu sắc nhịp đập của thời cuộc và đồng hành cùng sự phát triển của đất nước trong bối cảnh hội nhập quốc tế và cách mạng công nghiệp 4.0. Từ một nền báo chí truyền thống, báo chí đã từng bước vươn lên hiện đại, đa nền tảng, góp phần quan trọng trong công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, định hướng dư luận và giữ vững trận địa tư tưởng-văn hóa của Đảng.

Những dấu mốc quan trọng trong giai đoạn này bao gồm:

Ngày 5/4/2016, Quốc hội khóa XIII thông qua Luật Báo chí (sửa đổi) với nhiều điểm mới trong các quy định về quyền tự do báo chí, đối tượng thành lập cơ quan báo chí, đạo đức nghề nghiệp của người làm báo...

Ngày 3/2/2017, Giải báo chí toàn quốc về xây dựng Đảng mang tên Búa liềm vàng lần thứ nhất đã được trao cho những tác phẩm báo chí xuất sắc nhất viết về xây dựng Đảng.

Ngày 12/6/2018, Luật An ninh mạng được Quốc hội khóa XIV thông qua (hiệu lực từ ngày 1/1/2019) tạo ra các chuẩn mực hoạt động mới cho báo chí Việt Nam. 

Ngày 3/4/2019, Thủ tướng Chính phủ ký Quyết định 362/QĐ-TTg Phê duyệt Quy hoạch phát triển và quản lý báo chí toàn quốc đến năm 2025, nhằm sắp xếp lại hệ thống cơ quan báo chí, khắc phục tình trạng phân tán, lãng phí nguồn lực và định hướng phát triển báo chí trong giai đoạn mới.

Năm 2021-2022, trong đại dịch COVID-19, báo chí giữ vai trò tuyến đầu trong công tác thông tin kịp thời, định hướng dư luận, lan tỏa niềm tin, củng cố khối đại đoàn kết toàn dân trong phòng, chống dịch.

Ngày 9/6/2023, Giải báo chí toàn quốc về Quốc hội và Hội đồng nhân dân mang tên Diên Hồng lần thứ nhất.

Năm 2021, Đại hội XIII xác định xây dựng nền báo chí Việt Nam chuyên nghiệp - nhân văn - hiện đại.

Tháng 3/2024, Chiến lược chuyển đổi số báo chí quốc gia giai đoạn đến năm 2030 chính thức được khởi động tại Hội nghị toàn quốc về chuyển đổi số báo chí. Đây là bước ngoặt đánh dấu sự chuyển mình mạnh mẽ của báo chí cách mạng Việt Nam sang mô hình hoạt động số hóa toàn diện, hiện đại, nhân văn và hiệu quả.

Ngày 21/6/2025, báo chí cách mạng Việt Nam chính thức tròn 100 năm hình thành và phát triển (1925-2025). Đây là dịp trọng đại để tôn vinh những đóng góp to lớn của báo chí trong sự nghiệp cách mạng của Đảng, đồng thời là dấu mốc khẳng định bản lĩnh, trí tuệ, vai trò của báo chí Việt Nam trong thời đại mới.